Уур амьсгалын үйлчилгээний систем

ГАЗАР ТАРИАЛАНД ХАМГИЙН ИХ НӨЛӨӨ ҮЗҮҮЛЭХ УУР АМЬСГАЛЫН ЭКСТРЕМАЛЬ ИНДЕКСҮҮДИЙН ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ

---

      Дэлхийн цаг уурын байгууллагаас гаргасан уур амьсгалын 80 гаруй экстремаль индексүүдээс Монгол орны газар тариалан, эрүүл мэнд, гадаргын усанд хамгийн их нөлөө үзүүлдэг дараах индексийг сонгон авч, мониторинг хийсэн үр дүнгүүдийг үзүүлэв.

ХҮСНЭГТ 1. УУР АМЬСГАЛЫН ЭКСТРЕМАЛЬ ИНДЕКСИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ

Товчлол	Индекс нэр	Тодорхойлолт	Нэгж	Нөлөөлөх салбар
Температурын индекс
SU30	Халуун өдөр	Хоногийн максимум  температур 30 градусыг давж халсан өдрийн тоо	хоног	хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд
GSL	Ургамлын ургалтын хугацаа	Хоногийн дундаж температур +5 градусыг дайрч тогтвортой дулаарсан өдрийн тоо	хоног	Хөдөө аж ахуй
HWN	Дулааны долион	5-9 сарын хугацаанд тохиолдсон агаарын максимум температур 90 хангамжийн утгыг давж 3 буюу түүнээс дээш хоног дараалан халсан өдрийн тоо	хоног	Ус, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд
HWD	Дулааны долион урт	5-9 сарын хугацаанд тохиолдсон агаарын максимум температур 90 хангамжийн утгыг давж 3 буюу түүнээс дээш хоног дараалан халсан хамгийн их өдрийн  тоо	хоног	Ус, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд

 

1. ХАЛУУН ӨДРИЙН ТООНЫ ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ

      Монгол орноор дунджилсан 30 градусаас халуун өдрийн тоо 1961-2021 оны хооронд ойролцоогоор 12 өдрөөр нэмэгдэж байгаа ерөнхий хандлага ажиглагдаж байгаа боловч газар нутгийн онцлогоос хамаарч харилцан адилгүй өөрчлөлт ажиглагдах болсон. 30 градусаас халуун өдрийн тооны өөрчлөлтийн орон зайн тархалтаас харахад хамгийн их нь Дундговь аймгийн Гурвансайхан сум орчмоор 1984-2021 оны хооронд 10 жилд 6-7 өдрөөр буюу нийт 21-ээс 25 өдрөөр тус тус нэмэгдсэн байна. 

Зураг 1. Халуун (SU30) өдрийн тооны олон жилийн өөрчлөлт болон өөрчлөлтийн орон зайн тархалт

 

2. ДУЛААНЫ ДОЛГИОН АЖИГЛАГДАХ ДАВТАГДЛЫН ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ

     Хэт халалт олон хоног дараалан ажиглагдахыг цаг уурт дулааны долгион гэдэг индексээр тодорхойлдог. Дулааны долгион гэж тухайн бүс нутагт ажиглагдсан агаарын температурын үнэмлэхүй их утгын 90 хувийн магадлалд хамаарагдах температур 3 буюу түүнээс дээш хоног дараалан ажиглагдахыг (өөрөөр хэлбэл 3 буюу түүнээс дээш хоног дараалан хэт халалт ажиглагдахыг) хэлнэ. Ургамлын ургалт болон боловсролтын үед дулааны долгион ажиглагдахад ургамлын ургалт зогсож, хатаж, ганддаг. 

      Монгол орноор дунджилсан дулааны долгионы давтагдлын олон жилийн явцыг авч үзэхэд  (Зураг 2а) 1995 оноос хойш давтагдал 2 дахин нэмэгдсэн ерөнхий хандлага ажиглагдсан. Энэхүү өөрчлөлт газар нутаг бүрд  харилцан адилгүй ажиглагдаж  байгаа бөгөөд ялангуяа газар тариалангийн бүс нутгаар дулааны долгионы давтагдал илүү их нэмэгдэх хандлагатай (Зураг 2а) байна.

Зураг 2a. Монгол орноор дунджилсан дулааны долгионы тооны олон жилийн өөрчлөлт (HWN) болон өөрчлөлтийн орон зайн газарзүйн тархалт 

     Дулааны долгионы урт (HWD) гэж  агаарын температурын үнэмлэхүй их утгын 90 хувийн магадлалд хамаарагдах температурын үргэлжилсэн хоногийг (өөрөөр хэлбэл тасралтгүй үргэлжилсэн хэт халуун өдрүүдийн үргэлжилсэн хоногийг) хэлнэ.  Дулааны долгионы давтагдал нэмэгдэж байгаатай холбоотой дулааны долгионы урт мөн 1995 оноос хойш мөн 2 дахин нэмэгджээ. Энэхүү өөрчлөлт газар бүрэн бүрт харилцан адилгүй ажиглагдаж байна (Зураг 2б).

Зураг 2б. Монгол орноор дундчилсан дулааны долгионы урт (HWD) –ын олон жилийн өөрчлөлт  болон  өөрчлөлтийн орон зайн газарзүйн тархалт 

 

3. УРГАМЛЫН УРГАЛТЫН ХУГАЦААНЫ ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ

     Ургамлын ургалтын хугацаа (GSL) гэж агаарын дундаж температур +10 градусыг дайрч тогтвортой дулаарах хугацааг (хоног) хэлнэ. Монгол орноор дундчилсан ургамлын ургалтын хугацааны олон жилийн өөрчлөлтийг (Зураг 3) авч үзэхэд 1961-2021 оны хооронд 16 өдрөөр нэмэгджээ. Энэхүү өөрчлөлт газар бүрэн бүрт харилцан адилгүй ажиглагдаж  байна.

Зураг 3. Монгол орноор дундчилсан ургамлын ургалтын хугацааны олон жилийн өөрчлөлт болон өөрчлөлтийн орон зайн тархалт  

 

4. ХУУРАЙШИЛТЫН ИНДЕКСИЙН  ОЛОН ЖИЛИЙН ӨӨРЧЛӨЛТ

     Цаг уурын ган буюу хуурайшилтыг хур тунадасны стандартчилагдсан индекс (SPI), хур тунадасны ууршилтийн стандартчилагдсан индекс (SPEI)-ээр тооцоолов.  Хуурайшилтын индекс (SPI), (SPEI)  нь тухайн жилийн чийглэг болон хуурайшилтыг харуулах бөгөөд 12 сараар тооцоолсон SPI,SPEI –ийн өөрчлөлт нь  гадаргын ус, нуур цөөрмийн ус татрах, ширгэх зэрэгт нөлөөлдөг чухал үзүүлэлт юм.  Монгол орноор тооцоолсон хуурайшилтын индексийн 1940-2021 оны олон жилийн явцыг зураг 4-д үзүүлэв. Зургаас харахад 1997-оос 2011 оны хооронд хуурайшилтын индекс SPI,SPIE  -0.5-аас -1 хооронд буюу онцгой хуурай жил болж гол мөрөн, нуур цөөрөм хатаж ширгэх магадлал өндөр жилүүд болж өнгөрсөн бол сүүлийн 2013-2015, 2018 онуудад SPI,SPIE индекс 0.6-аас 0.8 хооронд их чийгтэй, гол мөрөн ус ихтэй халих үерлэх магадлал өндөртэй жилүүд болж өнгөрчээ.

SPI –ийн хэмжээгээр хуурайшилтыг ангилах SPI хэмжээ Ангилал 1 < Маш их чийглэг 0.51-1.0 Их чийгтэй 0.31-0.5 Дунд зэргийн чийгтэй 0.3-(-0.3) ОЖД орчим 0.19 Дунд зэргийн хуурай 0.49 Онцгой хуурай -1 > Маш их хуурай

  Зураг 4. Монгол орны хуурайшилтын индексийн (SPI12) олон жилийн явц